Molla Fahrettin, henüz küçük yaşta iken babası vefat etti. Yetim kalması üzerine onun yetişmesi ile fedakâr validesi ilgilendi. Kendisi, henüz altı yaşında iken Kur'ân-ı Kerim'i hatmetti ve İslâmî ilimleri okumaya başladı. 14 yaşında iken, medrese tahsilini tamamlamak için Batman yöresine geldi.  Ve halen Batman'ın ilçelerinden olan Beşiriye bağlı Tilmiz köyünde müderrislik yapan büyük alim Molla Hasan Tilmizî'nin yanına giderek tahsiline devam etti. Molla Hasan Tilmizî, bölgede herkes tarafından tanınan ve Silvan'da ikamet eden meşhur alim, fakih ve mutasavvıf Molla Hüseyn-i Kiçik'in talebelerinden ve ondan icazet alanlardan biri idi ki  Molla Hüseyin Kiçik'e talebe olmak hele ondan ilmi icazet almak ilim çevrelerince büyük bir iftihar vesilesi idi. Molla Hasan Tilmizî de, hocası Molla Hüseyin gibi bölgede şöhrete kavuşmuştu.

Molla Fahrettin, hocası Molla Hasan Tilmizî'nin yanında öğrenimini tamamlayıp kendisinden ilmî icazet aldı. Ondan sonra hocasının köyüne yakın Bileyder köyünde imamlık görevine başladı. Burada hem müderrislik yapıyor hem de hocası ile irtibatını devam ettirerek eksik kalan bilgilerini tamamlıyordu. Bir süre sonra buradan "Basork" adındaki köye yine imam olarak gitti. Burada köyün büyüğü olan Hacı Osman ağa, onun isteği üzerine camiin yanında bir medrese inşa etti. Molla Fahrettin, uzun süre bu medresede ders vererek çok sayıda talebe yetiştirdi. Bir süre sonra bu köyden de ayrılarak o zaman Siirt'e bağlı bir ilçe olan Batman ilçe merkezine gelerek Ulu Cami'de imamlık-hatiplik görevine başladı. Aynı zamanda vaizlik görevini de yürütüyordu. Vaazları halkın üzerinde büyük etki yapıyordu. Kendisinin, Batman'ın muhafazakar yapısında ciddi etkisi olan manevi dinamiklerden biri olduğunu söyleyebiliriz.

Bu arada yaşı ilerleyen  Molla Fahrettin efendi, seyr-ü sülûka yöneldi ve Güneydoğu'nun güneybatısındaki Cizre (Ceziratu İbn Ömer) ilçesinde ikamet eden ilim ve takva sahibi meşhur Nakşibendî şeyhi Şeyh Muhammed Said Seyda'nın yanına giderek seyr-ü sülûkta ona intisap etti. Liyakatini gören Şeyh Seyda efendi 1955 yılında lkendisine halifelik ünvanını verdi. Bundan sonra "Şeyh Fahrettin" olarak da tanımlanan Molla Fahrettin, bölgede artık ilim tedrisatı yanında irşad faaliyetlerini de yürütmeye başladı. Bu arada İmam-Hatip lisesini dışarıdan bitirme hakkı tanınınca hemen imtihanlara girerek Diyarbakır İmam Hatip lisesinden mezun oldu.

Bir süre imamlık, vaizlik, tedrisat, sosyal ve tasavvufi faaliyetleri birlikte yürüten Molla Fahrettin, resmi görevle birlikte bu faaliyetleri yürütmenin son derece zor olduğunu görünce, daha rahat hareket edebilmek için resmi görevlerinden istifa ederek kendisini tamamen irşad ve tedrisat faaliyetlerine verdi. Bu faaliyetlerini Batman şehir merkezindeki "Hacı Şirin Camii" nde yürütüyordu. Burada öğrencilerin iaşe ve ibate masrafları, büyük ölçüde, camii kendi adı ile kendi arazisinde yapan Hacı Şirin[2] adındaki bir hayırsever tarafından karşılanıyordu. Bizzat kendim de, o dönemde, adı geçen camide Molla Fahrettin'in yanında okudum ve 1971 yılında, bu camide kendisinden ilmî icazet alma şerefine nail  oldum.

Molla Fahrettin, bu arada Üstaz Bediuzzaman Said Nursî'nin kitaplarını (Nur Risalelerini)  okudu ve onlardan çok etkilendi. Bunun üzerine Bediuzzaman hazretlerine bir mektup yazarak kendisini de talebeleri arasında kabulünü talep etti. Bediuzzaman da ona bir mektupla cevap vererek muvaffakiyeti için dua etti.[3] Bilindiği gibi Bediüzzaman büyük düşünüyor ve uzun vadede Dünya'ya hitap edecek Nur Risalelerini yazıyordu. Molla Fahrettin'in de Bediüzzaman'dan etkilenmesi sonucu eser yazmaya başladığı ve aynı ideali taşıdığı kanaatindeyiz.

B. KİŞİLİĞİ

Hz. Peygamber (S) in soyundan gelen Molla Fahrettin, soyuna layık bir izzet-i nefis ve kişiliğe sahipti. Ağırbaşlı ve vakarlı duruşu ile herkesin dikkatini çekiyor, kendisini gören herkeste büyük bir ilim adamı intibaını bırakıyordu.  Bu saygın kişiliği ile beraber son derece mütevazi idi. Nitekim ileride göreceğimiz gibi, o kadar şöhret ve saygınlığına karşın yazdığı fetvaların altına "el-Miskin Fahruddin = Zavallı Fahrettin" şeklinde imza atıyordu.  Talebelerine karşı son derece  şefkatliydi ve onlarla birlikte kendilerinden biri gibi davranıyordu. Öyle ki, kendisini talebeler arasında görenler, dış görüntüsünden olmasa ilk etapta kimin talebe kimin hoca olduğunu fark edemiyordu. Uzak bölgelerden, özellikle İç ve Batı Anadolu'dan gelen talebelere medresesinde yer verir ve onlara özel ihtimam gösterirdi. Talebelerin tedrisatı yanında sosyal hayatları ve özel durumları ile de ilgileniyor ve onların her yönden mükemmel insan olmalarına çaba harcıyordu. Öyle ki talebelerine ait güzel bulmadığı isimleri sünnete uygun güzel isimlerle değiştiriyor ve bu isimlerle onlara hitap etmek istiyordu. Örneğin  İskan ismini Abdurrahman; Ferzende ismini de Ahmed olarak değiştirmişti. İsimleri değiştirilen bu zatlar halen bu yeni isimleri ile anılmaktadır.

Molla Fahrettin, İslam'ı harfiyen yaşamaya gayret ediyor, Hz. Peygamber'in sünnetini titizlikle uygulamaya hassasiyet gösteriyor, ilim adamlarının başkasına örnek olmaları gerektiğine inanıyor ve bu sorumlulukla anlayışı ile hareket ediyordu. Aktiv bir yapıya sahip olan ve zamanını boşa harcamama konusunda son derece hassasiyet gösteren Molla Fahrettin, sosyal ve irşad faaliyetlerini bir kenara bırakırsak, adeta bir uzlet hayatı yaşıyordu. Yakın çevresinin anlattığına göre Batman'da kaldığı yaklaşık 20 yıl boyunca çarşı ve pazara pek gitmiyor, genellikle evi ile cami ve medrese arasında devam eden bir hayat yaşıyordu. Camiye giderken yol üzerinde karşılaştığı 5-6 yaşlarındaki çocuklar, etrafında toplanıp ona büyük ilgi gösteriyorlardı.

Manevi kişiliğine paralel olarak fizikî yapısı ile de dikkat çekecek kadar farklı bir yapıya sahipti. Takriben 1.90 metre boyunda, halk tabiri ile sahabe tipi bir insandı. Hatta kendisi uzun boyluluğu ile ilgili bize şu anektodu anlatmıştı: "Bir kere hac esnasında, Mina'da cemaatle namaz kılmak için saf tutmuştuk. Ben imamlık yapmak için ön tarafta durmuştum. Başımda, tepesinde püskül bulunan bir külah bulunuyordu. Tam niyet edeceğim sırada, birisi dişleri ile başımdaki külahın püskülünden tutarak, görebileceğim şekilde başımın ön tarafında külahı salladıktan sonra tekrar başımın üzerine koydu. Arkama baktığımda benden hayli uzun boylu bir zenci gördüm ve son derece şaşırdım. Zira dişleri ile başımdaki külahın püskülünü tutabilecek kadar uzun boylu idi. Kendisi, bu hareketi ile benden de uzun insanların olduğunu göstermek istemişti." 

C. ZAKA VE YETENEĞİ

Molla Fahrettin, son derece zeki, ifade kabiliyeti güçlü, fasîh ve belîğ bir şahsiyetti. Kuvve-i hafızası o kadar güçlü   idi ki birçok talebesinin müşahedesiyle, Arapça bir kitabın bir sayfasını bir defa okumak veya dinlemekle eksiksiz hıfzediyordu. Ayrıca özel bir çalışma yapmadan Kur'an-ı Kerim'in tamamını hıfzetmişti. Güzel, gür, mikrofonik bir sesi vardı. Kıraet hocalarından özel ders almamasına rağmen çok güzel Kur'an okuyordu. Yine özel meşk (hatt sanatını öğrenme) yapmadığı halde güzel bir hattı da vardı. İmam-Hatip sınavlarında gösterdiği olağanüstü performans, öğretmenlerin dikkatini çekiyor onları hayretler içinde bırakıyordu. Hatta cebir, matematik, fizik öğretmenleri, "sanki bu bilimler bu hoca tarafından keşfedilmiştir. Biz bu bilimleri yüzeysel olarak biliyoruz, Molla Fahrettin ise bunların özünü biliyor" diyerek hayretlerini gizleyemiyorlar ve Molla Fahrettin'in kendilerinden daha iyi bu bilimlere vâkıf olduğunu ifade ediyorlardı.

D. AZİM VE KARARLILIĞI

Molla Fahrettin, fart-ı zeka yanında büyük bir azim ve kararlılığa sahipti. Büyük ve uzun vadeli düşünüyor, geleceğe umutla bakıyordu. Zihninde büyük projeler vardı. Belki de Bediüzzaman'ın insanlığa ışık tutan "Vicdanın ziyası, ulûm-u diniyyedir. Aklın nuru, fünun-u medeniyyedir. İkisinin imtizacıyla hakikat tecelli eder. O iki cenah ile talebenin himmeti pervaz eder. İftirak ettikleri vakit; birincisinden taassup, ikincisinden hile, şüphe tevellüd eder." şeklindeki sözünden etkilenmiş olacak ki, dönemin medrese hocalarının aksine kendisi de,  klasik ve modern düşüncenin sentezinden yana idi. İslami kimliğimizi kaybetmeden modern çağa ayak uydurmanın gerekliliğine inanıyordu. Okuduğu Nur Risalelerinin etkisi ve İmam-Hatip sınavlarına girme vesilesi ile klasik İslamî ilimler yanında modern ilimleri de öğrenmişti. Kendisi bu limleri okuğu gibi talebelerine de bunları öğrenmelerini tavsiye ediyordu. Nitekim o dönemde medrese hocalarının hemen hiç birisi okuma yazma bile bilmezken kendisi dışarıdan İmam-Hatip lisesini bitirmekle bu düşüncesini fiilen göstermiş ve talebelerine de örnek olmuştu. Ömrü vefa etseydi üniversiteye gidip çok daha etkili ve yetkili bir konuma gelmeyi planlıyordu. Özellikle Diyanet teşkilatında, çağın gerekleri doğrultusunda ciddi değişiklikler yapmanın gerekliliğine inanıyordu. Diyanet teşkilatının, ülkemizin en ücra köşelerine kadar uzanan geniş bir ağla büyük imkanlara sahip olduğunu ancak bir çok din görevlisinin, sahip oldukları göreve ehil olmamaları nedeniyle bu teşkilattan beklenen hizmetin gereği gibi yapılamadığını, dolayısıyla bu teşkilatın revize edilerek ehliyetsiz görevlilerden arındırılması gerektiğini ifade ediyordu.

E. SOSYAL FAALİYETLERİ

Molla Fahrettin, yukarıda belirttiğimiz faziletlerinden dolayı hem ilim çevreleri hem de  halk tarafından son derece sevilip sayılıyordu. Kendisi de bu saygın kişiliğini halkın huzur ve sükununu, birlik ve beraberliğini temin için kullanıyordu. Resmi bir görevi olmamakla birlikte bulunduğu camide imamlık yapıyor, hutbe okuyor, vaaz ediyor ve tasavvufî faaliyetlerde bulunuyordu. Böylece halkı dini ve manevi yönden aydınlatıp her türlü kötülüğün, fitne ve fesadın kaynağı olan cehaletten kurtarmaya gayret ediyor ve böylece toplumsal barışa ciddi anlamda katkıda bulunuyordu. Ayrıca bölgede aileler ve aşiretler arasındaki anlaşmazlıklara müdahele ederek onları barıştırıyor, böylece cinayetlerin, fitne ve fesadın meydana gelmesini ve yayılmasını önlüyordu. Örneğin tasavvuf üstadı Şeyh Seyda hazretlerinin de  tavsiyesi üzerine Siirt'in Pervari ilçesinin yaylasına giderek orada kalan Davudi aşireti ile göçerleri barıştırmış, böylece bu aşiretler arasında yıllardan beri devam edegelen düşmanlık ve ihtilaflar, onun çabasıyla bertaraf edilmişti. Ayrıca Batman yöresinde, tanınmış Raman ve Alikan aşiretleri arasında gerçekleştirdiği barışı zikredebiliriz. Bu iki büyük aşiret arasında barışı gerçekleştirmek suretiyle bir çok muhtemel cinayet ve ölümlerin önüne geçmişti. Bu hadiseden dolayı halk arasındaki itibarı ve saygınlığı bir kat daha artmıştı. Nitekim, Molla Fahrettin, ilmî, tasavvufî ve sosyal faaliyetleri ile Türkiye'nin her tarafında tanınınca, dindarlıkla tanınan Konya halkı, bu büyük zatı Konya'ya götürmek için harekete geçmiş ve eşyasını götürmek için bir kamyon tutup Batman'a gelmişlerdi. Ancak bunu duyan Batman halkı kamyonun etrafını sararak evin taşınmasına ve kamyonun hareket etmesine engel olmuşlardı.

Halk arasında son derece itibarı olan ve çok sayıda talebe yetiştiren ileri görüşlü alim ve mutasavvıf  Molla Fahrettin Efendi, ne yazık ki tasarladığı büyük projelerini tamamlayamadan, Batman'da, 1 ŞUBAT 1972 tarihinde, 62 yaşında hakkın rahmetine kavuştu ve Batman'a yakın "Korik" köyünde annesinin yanına defnedildi. Kendisi için Allah'tan rahmet diliyoruz.

II. MOLLA FAHRETTİN'İN FIKHÎ YÖNÜ VE ESERLERİ

A. MOLLA FAHRETTİN'İN ESERLERİ

Molla Fahrettin, bir çok İslâmî ilim dallarında eser yazmayı hedefliyordu. Ancak ömrü buna kafi gelmedi. Yine de bir çok konuda eser yazdığını görüyoruz. Çoğu basılmış olan bu eserlerden 11 tanesine vakıf olabildik. Bu eserleri bir süre önce Siirt'te yapılan "İbrahim Hakkı Ve Siirt Üleması Sempozyumu" nda tanıtmam ayrıca şu anda yapılmakta olan Batman Sempozyumunda bu eserlerle ilgili bir tebliğin sunulması nedeniyle fıkıhla ilgili olan " el-Kavlu's-Sedîd" dışındaki diğer eserleri üzerinde durmuyor, sadece bu eserlerin isimlerini zikretmekle yetiniyoruz. Cuma günü ve namazı ile ilgili olanı dışında tamamı Arapça olan bu eserler şunlardır:

  1. Cuma Günü ve Cuma Namazı.

  2. Keşfu'l-Ğıta Haşiyetu İmtihani'l-Ezkiya.

  3. Durretu's-Sadef fi Beyani Asnafi'l-Harf.

  4. Et-Tarsîf fi İlmi't-Tasrîf.

  5. El-İstinare fi İlmi'l-İstiare.

  6. Îsâğûcî fi'l-Mantık.

  7. Risaletu'l-vad'.

  8. El-İ'tisam Haşiyetu Şerhi'l-İsam Ale'l-Ferideti fi'l-Beyan.

  9. Miftahu'l-Cenne fi Ezkari'l-Kitabi ve's-Sunne.

10. Zu'l-Fikaru'l-Hayderî fi'd-difai Ani'ş-Şeyh Seyda el-Cezerî.

11. El-Kavlu's-Sedîd fi Beyani Hukmi's-Saydi Bi'l-Bundukati'l- Muttehazeti Mine'l-Hadîd.

II. MOLLA FAHRETTİN'İN FIKHÎ YÖNÜ, FETVALARI VE "EL-KAVLU'S-SEDÎD" ADLI ESERİ

A. FIKHİ YÖNÜ

Molla Fahrettin'in fıkhi yönüne geçmeden önce şunu ifade edelim ki Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde, dindar olan halk kesimi, yakın tarihe kadar, genelde, karşılaştıkları meseleleri, kanunlarla değil, dinî inançları gereği, fıkhî hükümlerle çözmek istiyordu. Bu çözüm şekli, hem daha pratik oluyor hem de dini inançlarına ters düşmediği için kendileri vicdanen rahat oluyorlardı. Karşılaşılan mesele bir kaç kişiyi ilgilendiriyor ve anlaşmazlık konusu oluyorsa taraflar, tanınmış bir fıkıh alimine başvuruyor ve onun vereceği hükme göre amel ediyorlardı. Allah Taâlâ'nın Hz Peygamber'e (S) hitaben buyurduğu "Hayır, onlar anlaşmazlığa düştükleri konularda seni hakem tayin etmedikçe asla iman etmiş sayılmazlar"[4] şeklindeki sözleri ve bu paraleldeki hadis-şerifler, yöre halkına İslamî bir ruh aşılamış olacak ki anlaşmazlıkları konusunda din alimlerine başvurmayanlar ya da başvurduktan sonra onun verdiği fetvayı kabul etmeyenler, halk arasında yadırganıyor hatta Müslüman olmamakla suçlanıyordu.

Başvurdukları alimden fıkhi hükmü öğrenen halk, alimin verdiği hükmü/fetvayı, genelde kendisinden yazılı olarak istiyor ve gerek başka alimlerden gerekse halk kesiminden vuku bulacak olası bir itiraza karşı bu yazılı belgeyi ibraz ediyorlardı. Bu durum, aynı zamanda alimlerin de hüküm verme konusunda daha titiz davranmalarını ve daha ciddi araştırma yaparak hükümlerini sağlam delillere dayandırmalarını sağlıyordu. İşte Molla Fahrettin efendi de, halkın başvurduğu ve sözünü delil kabul ettiği bu büyük alimlerden birisi idi.

Yazdığı eserlerden de anlaşıldığı üzere hemen bütün İslamî ilimlerde derin bilgiye sahip olan Molla Fahrettin, uzun yıllar bu ilimleri talebelere de okutmuş ve onlarca talebeye medrese geleneğinde bugünkü üniversite diploması seviyesinde olan ilmî icazet vermiştir. Molla Fahrettin, özellikle Fıkıh ilmi konusunda daha da geniş malumat sahibi idi. Dolayısıyla kendisinin bulunduğu ve aynı zamanda tedrisat yaptığı cami, adeta bir fetva ve uzlaşı merkezi idi. Çeşitli konularda anlaşmazlığa düşen yöre halkı, ilmine ve takvasına güvendikleri Molla Fahrettin'e başvurarak hem anlaşmazlık konusu olan meselenin fıkhî hükmünü öğreniyor hem de onu hakem kabul edip sunduğu çözüm önerisi ile uzlaşıyorlardı. Ayrıca sadece halk tabakası değil gerek Batman yöresinde gerekse Türkiye'nin diğer bölgelerinde hatta komşu ülkelerde alimler, içinden çıkamadıkları fıkhî meseleleri uzak mesafelerden yazılı olarak Molla Fahrettin'e gönderiyor ve yine yazılı olarak cevaplarını alıyorlardı. Molla Fahrettin'in verdiği bir fetva hem ilim çevresinde hem de halk arasında kabul görüyor, bu fetvaya kimse itiraz etmiyordu.

Genelde boşama ile ilgili olmakla birlikte Molla Fahrettin'den her konuda fetvalar soruluyor, kendisi de bu sorularla ilgili fıkhi hükümleri yazılı olarak soranlara veriyor veya gönderiyordu. Aynı zamanda medrese alimleri arasındaki bilgi alışverişi ile fetva yöntemi hakkında ışık tutacak olan bu fetvalardan birkaç tanesini örnek olarak burada zikretmeyi uygun görüyoruz:

Fetva-1: Hıristiyanlar Tarafından Terk Edilen Arazi İle İlgili Fetva:

Yukarıda  Hacı Şirin adında Batman'lı bir hayır sever vatandaşın kendi arazisinde, kendi adını taşıyan bir cami yaptırdığını ve Molla Fahretin'in de ömrünün son yıllarını bu camide geçirdiğini v e burada vefat ettiğini belirtmiştik. Molla Fahrettin'e sorulan  fetvalardan ve kendisinin bu fetvalara verdiği cevaptan anlaşılıyor ki adı geçen camiin yapıldığı arazi, zamanla yöredeki Hıristiyanlara ait olup onların yöreyi terk etmelerinden sonra Hacı Şirin'in eline geçmiş ve kendisi bu arazi üzerine  cami yaptırmaya başlamıştır. Bunu gören çevre halkı, kendisine itiraz etmiş ve  bu konu alimler arasında tartışmaya sebep olmuştur. Bunun üzerine hem Hacı Şirin adındaki şahıs hem de bazı alimler, Molla Fahrettin'e konuyu sormuş ve kendisi de onlara, fıkıh kaynaklarını da belirtmek suretiyle cevap vermiştir. Molla Fahrettin'in konu ile ilgili olarak kendi hattı ile yazdığı mektubun orijinal metni ve Türkçesi aşağıda belirtilmiştir:

Mektubun özetle tercümesi şöyledir:

"Rahman ve Rahim olan Allah'ın adıyla. Bu mektuba bakacak olan kişiye arz olunur ki, halk arasında yaygın olduğu üzere, Hacı Muhammed Şirin, Hıristiyanların Suriye'ye kaçıp terk ettikleri, sahibi bilinmeyen ve elinde bulunan arazi üzerine bir cami yapmaya başlamıştır. Bana ulaştığına göre bazı insanlar, bu araziler üzerine cami yapmanın caiz olmadığı konusunda itiraz etmişlerdir. Bunun üzerine adı geçen Hacı, durumu bana bildirdi ve kalbinin mutmain olup ortada bir şüphenin de kalmaması için bir yazı yazıp kendisine vermemi istedi. Ben de talebini olumlu karşıladım ve muvaffakiyeti Allah'tan dileyerek şunları ifade ediyorum: Bu araziler, Hıristiyanların biz Müslümanlardan korktukları için kaçıp terk ettikleri bir maldır. Bu şekilde olan her mal ise fey'dir. Fey' olan her malın bir kısmı, sınırın tehlikeli yerlerini kapatmak, cami ve köprüleri yapmak gibi maslahatlara harcanabilir. Bu kıyas şu neticeyi verir: Bu arazilerin bir kısmı, sınırın tehlikeli yerlerini kapatmak, cami ve köprüleri yapmak gibi maslahatlara harcanabilir. Tuhfe'nin Minhac ile birlikte olan ibaresi şöyledir: "Fey', harbi olan veya olmayan kafirlerden, savaş veya baskın  olmaksızın ve bir masraf yapılmaksızın  elimize geçen cizye ve ticaret öşrü gibi mallar ile  bu kafirlerin korkudan bırakıp gittikleri mallardır. Üç mezhep imamı, fey'in tamamının Müslümanların maslahatlarına harcanacağını ifade etmişlerdir. (Şafiilere göre) ise   Fey'in tamamı beş eşit  paya bölünür. Bu beş paydan biri beş gruba aittir: Bunlardan biri, Müslümanların maslahatlarıdır.  Örneğin sınırdaki açıkları (tehlikeli yerleri) kapatmak gibi. Şirvani, camileri, köprüleri, kaleleri  yapmanın da aynı olduğunu ifade etmektedir. El-Envâr, Muğni'l-Muhtâc gibi  geniş şerh ve haşiye şeklindeki fıkıh kitaplarının ibareleri de aynıdır. Eğer desen ki "fey' olan malı kamu yararları için harcama yetkisi kişilere değil imama (halifeye/hükümdara) aittir" cevaben derim ki: "evet  imam adaletli olursa öyledir. Ancak imam kamu malları konusunda zulmeder ve bu malları bilen birisi, onları elde etme imkanını bulursa, o malları alıp tıpkı adil imam gibi  kamu yararlarında harcayabilir ve bundan dolayı sevaba da nail olur.  Hatta fukahanın da açıkça belirttikleri gibi bu kişinin, bunu yapması vaciptir. Nitekim İbn Hacer de, Tuhfe adlı eserinin "Feraiz Bölümü" nün başında İbn Abdisselam'ın, bu anlamı ifade eden ibaresini nakletmektedir. Yine İbn Hacer Tuhfe'sinin "Fey' ve Ganimet Mallarının Takism Edilmesi" bölümünden hemen önce, sahibinden umut kesilen malın beytülmalın (devlet hazinesinin) mallarından sayılacağını, bu malları elinde tutan kişinin onları, cami yapımı şeyler bile olsa, kamu yararlarında harcayabileceğini ifade etmektedir.

İşte bu açıklamalardan anlamış olmanız gerekir ki, Hıristiyanların kaçıp terk etmeleri sonucunda sahipsiz kalan ve sahipleri bilinmeyen araziler üzerinde cami yapmak caizdir. Ancak arazinin sahibi biliniyorsa ve hazırsa tabi ki onun izni olmadan arazisi üzerinde cami yapmak caiz olmaz. Bu durumda ya arazinin kendisinden satın alınması veya kendisinin izin vermesi gerekir. Sözün hülasası şudur: Söz konusu arazi, ya belli bir sahibi yoktur ve beytülmala aittir ya da böyle değildir. Eğer beytülmala aitse yukarıdaki açıklamalardan anlaşılıyor ki bu araziyi elinde tutan kişi, onu kamu yararında kullanabilir. Şayet arazinin belli bir sahibi varsa yani beytülmala ait değilse arazinin bu şekilde kullanılması caiz değildir."

ŞA'BAN 1384

El-MİSKÎN FAHRUDDİN

    HIRİSTİYANLARIN METRUK ARAZİLERİ İLE İLGİLİ FETVA = Fetva-1

Görüldüğü gibi Molla Fahrettin, güçlü muhakemesi ile, önce bu malın hangi katagoriye girdiğini  belirtmekte ardından mantıkî kıyas yürüterek kesin fıkhî sonuca ulaşmaktadır. Çünkü mantık kıyaslarının sonuçları itiraz kabul etmeyecek derecede kesindir. Örneğin Ahmet insandır. Her insanın iki gözü vardır. O halde Ahmed'in de iki gözü vardır" şeklindeki kıyasta Ahmed'in iki gözünün olmaması düşünülemez. Çünkü küçük önermede (kadiyye-i suğrada) özne olan Ahmed, büyük önermenin (kadiyye-i kübrayanın) öznesi olan insanın bir ferdidir. İnsanın bütün fertlerinin iki gözlü olduğu ise herkes tarafından kabul edilmektedir. Molla Fahrettin de "Hıristiyanlar tarafından terk edilip sahipsiz kalan arazi fey'dir. Fey' olan her arazi, üzerinde cami yapılabilir. O halde terk edilmiş bu arazi üzerinde de cami yapılabilir" şeklinde Bir kıyas kurarak müddeası olan fıkhi hükmü kesin bir şekilde ispatlamıştır.. Molla Fahrettin, ayrıca mantıkî kıyasla yetinmeyip  bu görüşünü, Şafii mezhebinin en mutemed kaynaklarından getirdiği delil ile de desteklemiş, böylece okuyucunun zihninde bir istifhama ve itiraza yer bırakmamıştır.

Molla Fahrettin'in belki binlerce insanı ilgilendiren bu ciddi mesele ile ilgili fetvası, bölge uleması arasında yankı bulmuş olacak ki bazıları buna itiraz ederken diğer bazıları bunu desteklemiştir. Örneğin kendisinin icazet aldığı Molla Hasan Tilmizî'nin yani hocasının oğlu Molla Süleyman, bu fetvaya itiraz ederek ona bir mektup yazmış ve bu mektubunda itiraz gerekçelerini açıklamıştır. Mektubun muhtevası özetle şöyledir: Hıristiyanlar tarafından terk edilip sahipsiz kalan söz konusu arazi beytülmala (devlet hazinesine) intikal eder. Beytülmalın maslahatlara ayrılan beşte bir kısmı taksim edilemez. Cami, köprü gibi maslahatlar ise ancak taksim edilip özel mülkiyete geçen araziler üzerinde yapılabilir. Dolayısıyla Hıristiyanlarca terk edilip sahipsiz kalan ve beytülmala intikal eden arazinin doğrudan cami ve köprü gibi maslahatlarda kullanılması caiz değildir. Ancak bu tür araziler satılıp paraları adı geçen maslahatlarda kullanılabilir. Değerli kardeşim! Söz konusu arazilerin fey' olduğu, fey'in beşte birinin ise maslahatlara harcanabileceği şeklinde bir kıyas yapmışsınız. Yani siz, fey' olan arazinin maslahatlara harcanabilecek beşte birini doğrudan arazinin beşte biri şeklinde sanmışsınız Halbuki Tuhfe'de de açıkça belirtildiği üzere, maslahatlara harcanabilecek beşte bir miktar, arazinin kendisi değil gelirinin veya bedelinin beşte biridir. Kıyası da bu doğrultuda kurmak gerekir... "

Molla Fahrettin, Kendisine hitaben yazılan bu mektubu alınca, 11 Şa'ban 1384 tarihinde, yani ilk fetvasından 6 gün sonra Molla Süleymana hitaben bir mektup yazarak itirazlarını tek tek ele almış ve hepsini delillerle çürütmüştür. Çalışmamızın hacmini aşacağı için bu cevabî mektubun tamamını burada yazmayı uygun görmüyoruz.  

Anlaşılıyor ki Molla Fahretin'in görüşünü destekleyen bir alim ile bu görüşe karşı çıkan başka bir alim, kendi görüşlerini delilleriyle birlikte  birer mektuba yazmışlar ve bu iki mektubu bir talebe ile, yukarıda ismini zikrettiğimiz büyük müdakkik Molla Abdulvahhab Derizbin'ye göndererek kendisini hakem tayin etmişlerdir. Molla Abdulvahhab efendi de bu hakemliği bir görev olarak kabul etmiş ve delilleri yeterli değilse de, bu tür bir arazide cami yapmanın caiz olduğunu söyleyen alimin görüşünü benimsemiştir. Yani Molla Fahrettin'in konu ile ilgili yukarıdaki fetvası doğrultusunda görüş beyan etmiştir. Molla Abdulvahhab'ın kısa mektubu ve özet tercümesi aşağıda belirtilmiştir:

"Rahman ve Rahîm olan Allah'ın adıyla. Alemlerin Rabbi olan Allah'a hamd, peygamberlerin efendisine, âl ve ashabına salat ve selamdan sonra şunu arz etmek istiyoruz: Bir ilim talebesi,  bana, çelişkili hükümler ihtiva eden iki mektup getirdi. Bu mektuplar,  Hacı Şirin'in, durumu mektuplarda belirtilen ve elinde olan arazi üzerinde cami yapmanın caiz olup olmaması ile ilgiliydiler.  Mektupları getiren ilim talebesi, bu mektupların sahiplerinin, aralarındaki tartışmayı bertaraf etme  konusunda, bir tarafın hasmı olarak değil hakem olarak bizi kabul ettiklerini anlattı.  Biz de bu dini hizmeti ifa etmeyi kabul ettik. Bu iki mektubun muhtevasına vakıf olduktan ve yanımızda bulunan mutemed kitapları inceledikten sonra, Latif ve Habîr olan Allah'ın bize bahşettiği kısa bilgimiz çerçevesinde bizde şu kanaat hasıl oldu ki adı geçen hacının fiili caizdir. Her ne kadar bu fiilin caiz olduğunu ifade eden mektupta belirtilen deliller, yeterli değilse de bu görüşü destekleyen ve bu yöndeki delilleri tamamlar nitelikte olan başka deliller de vardır. Yüce Allah, herkesten daha iyi bilir."

                                                                                               15 ŞA'BAN ŞA'BAN ŞA'BAN

                                                                                                 İLİM HADİMİ

SEYYİD ABDULVAHHAB

MOLLA ABDULVAHHAB EFENDİ'NİN EL YAZISI İLE YAZDIĞI

MEKTUBU (HIRİSTİYANLARIN METRUK ARAZİSİ İLE İLGİLİ)

Yukarıda  belirttiğimiz mektuplaşmalar, o dönemde halkın dini hassasiyetini ve dini fetvalara ne kadar önem verdiğini, medrese alimlerinin nasıl fetva verdiklerini, bu fetvaları ne kadar ilmi bir titizlikle yazdıklarını, yazılan bu fetvaların halk ve ilim çevrelerincece nasıl tepki gördüğünü, medrese alimlerinin birbirlerine karşı ne kadar medeni ölçüler içerisinde davrandıklarını göstermesi açısından son derece önem arz etmektedir. Bu mektuplar, tarihi birer belge niteliğini taşımaktadır.

2. Boşama İle İlgili Fetvalar:

Bu konuda farklı birkaç örnek verelim:

Fetva-2/a:  Boşama ile ilgili olan bu mektubun altında her ne kadar Molla Fahrettin'in imzası yok ise de üslubundan, yazı stilinden ve mektupları arasında bulunmasından, mektubun kendisine ait olduğu anlaşılmaktadır. Mektup, Molla Fahrettin tarafından kendisinin de saygı duyduğu anlaşılan Molla Hamid adındaki bir alime yazılmış. Mektuptan anlaşılıyor ki, Sabri oğlu Nezir adında Arap kökenli bir şahıs, Molla Fahrettin'e Gelemiş ve halk Arapçası ile şu ifadeleri kullanarak karısını boşadığını söylemiştir: " فف طلاقات بلا فتوى لا يطلع فتوى لا في الأرض ولا في السماء بنت أمين علو تكن أمّتي و أختي على دوشك رسول الله أشهد ان لا إله إلا الله وأشهد أنّ محمدا رسول الله   = Yerde ve gökte fetva olmayacak, fetva çıkmayacak şekilde üç talak Emin Alo'nun kızı, Rasulullah'ın döşeği üzerinde anam bacım olsun. Lailahe İllallah Muhammedün Rasulullah." Adamın ifadesini alan Molla Fahrettin, onu Molla Hamid'in yanına göndermiş. Ancak anlaşılıyor ki adam Molla Hamid'e, boşamada kullandığını söylediği " فف طلاقات " sözcüğünü "بفف طلاقات " şeklinde söylemiş. Molla Hamid de " بفف " sözcüğünün başındaki " ب" harfini yemin harfi olarak değerlendirip adamın kullandığı ifadenin, talak (boşama) değil, talaka yemin olduğunu düşünerek boşanmadığını belirtmiştir. Molla Hamid'in yazılı Fetvasını alan adam tekrar Molla Fahrettin'in yanına gelerek fetvayı kendisine vermiş. Ancak kadının boşandığını ve Molla Hamid'in yanlış fetva verdiğini düşünen Molla Fahrettin, Molla Hamid'e elimizdeki mektubu göndererek bu görüşünü dile getirmiştir. Molla Fahrettin, mektubunda özetle şunları söylemektedir:

"Değerli Üstaz Molla Hamid! Ellerinizden öper dualarınızı beklerim. Size şunu arz ediyorum ki,  adı geçen şahıs yanımıza gelerek yukarıda belirttiğim ifadeyi kullandığını söyledi. Niyetini sordum. Niyetinin talak olduğunu ifade etti. Sonra adam size geldi. Siz de adamın sözlerinin talakla yemin olduğunu yeminin ise geçersiz olduğunu ayrıca adamın, kullandığı sözlerle karısının kendisine haram olmasını niyet etmediğini bilakis tehdit ve korkutmayı kastetiğini gerekçe göstererek talakın vuku bulmadığı şeklinde fetva vermişsiniz. Ben ise bu fetvaya vakıf olunca buna rıza göstermedim.

Birincisi, size yazdığım gibi yemin eden kişinin sözü "بفف طلاقات " şeklinde ب li değil "فف طلاقات " şeklinde ب sizdir. Siz ise üzerine ب harfini ekleyip yemin şekline sokmuşsunuz. Halbuki kullanılan söz  ب sizdir ve üç talakın açıklamasıdır. Yani kadının üç talakla boşanması anlamındadır.  Zira kişi, kinayeten talakı niyet etmiştir. Adı geçen şahısın, bu sözcüğü sizin yazdığınız gibi ب harfi ile telaffuz ettiğini kabul eksek bile bunun talaka yemin etme anlamını taşıdığını kabul etmiyoruz. Bilakis söz konusu lafız, "anam bacım olsun" ifadesine bağlıdır. Yani "üç talak ile anam bacım olsun" anlamındadır. Bu sözün belirttiğimiz ifadeye bağlandığına ve yemin olmadığına delil, yeminin cevabının yani yemin konusunun olmamasıdır. Eğer yemin olsaydı elbette bu yeminin cevabı yani yemin konusu da olurdu. Örneğin "üç talaka yemin ederim ki çarşıya gitmem" gibi. Yeminin cevabının olmayışı, bu sözün yemin olmadığını bilakis belirttiğimiz ifadeye bağlı olduğunu göstermektedir.

İkincisi, adı geçen şahıs, benim yanımda talaka niyet ettiğini ifade etti. Dolayısıyla bunu inkâr etmesi, bir anlam ifade etmemektedir. Adı geçen şahsın, eline üç taş alıp atmadan ve şahit tutmadan kadının haram olamayacağı şeklindeki inancının da hiçbir faydası yoktur. Çünkü şaka ederek ve oynayarak yapılan boşamanın bile geçerli olduğu konusunda icma vardır. Konu, İbn Hacer'in Minhac ile birlikte olan ibaresinde de belirtilmiştir. Hz. Peygamber (S) den "Üç şey vardır ki ciddileri de ciddi şakaları da ciddidir: Talak, nikah, ric'at (talaktan vazgeçme)" şeklinde sahih bir hadis rivayet edilmiştir. Kısacası, adı geçen adamın "karım anam bacım olsun" şeklindeki ifadesi bir kinayedir. "üç talak" şeklindeki sözü ise bu ifadenin mef'ul-i mutlakıdır. Yemin eden bu şahıs, talakı niyet ettiğini ikrar etmiştir. Dolayısıyla talakı vuku bulmuş ve karısı boşanmıştır."

Görüldüğü gibi Molla Hamid, sözcüklerin şeklinden hareket ederek ve ifadeleri zorlayarak yüzeysel bir değerlendirme ile talakın vuku bulmadığı şeklinde fetva verirken Molla Fahrettin ifadenin özüne bakıp daha derin, daha mantıklı ve daha gerçekçi bir yaklaşımla ve Molla Hamid'in gözünden kaçan bir gramer kuralını da dikkate almak suretiyle tam aksine bir fetva vermiş ve talakın vuku bulduğuna hükmetmiştir. Bu iki alimin değerlendirmesinden, ilim adamı olmanın kolay olmadığını, hele fetva vermenin son derece derin ve çok yönlü bir ilim, sorumluluk ve hassasiyet gerektirdiğini görüyoruz.

Fetva-2/a:  MOLLA FAHRETTİN'İN MOLLA HAMİD'E YAZDIĞI MEKTUP 

Fetva 2/b: Yine boşamakla ilgili bir mektup: Molla Fahrettin bu mektubunda verdiği fetva ile ilgili durumu özetle şöyle anlatmaktadır: "Kınaskli Hacı Said'in oğlu Muhammed, yanıma geldi ve Şemsi Han adındaki karısı ile ilgili  olarak talakla yemin içtiğini söyledi. Adı geçen şahsa, kullandığı ifadeyi sordum. Kendisi babasına hitaben Kürtçe lisanı ile şu ifadeyi kullandığını söyledi: "Hersi telaki Şemsi Hana Süleyman jimin herin. Bira dili te rahat be. Min aza kir = Süleyman'ın kızı Şemsi Han'ın üç telaki benden gitsin, Gönlün rahat olsun, azad ettim.." Muhammed'e, bu ifade ile karısını boşamaya niyet edip etmediğini sordum. Kendisi, Yüce allah'a yemin ederek boşamayı niyet etmediğini söyledi. Bunun üzerine talakın vuku bulmadığı şeklinde fetva verdim. Fetvanın gerekçesi şudur:

Adı geçen şahıs, talak yemininde iki cümle kullanmıştır: Birincisi  "Hersi telaki Şemsi Hana Süleyman jimin herin" ikincisi ise "Min aza kir." Bu iki cümle de kinayedir. Birincisi baştan  sona kinayedir. Çünkü cümlede "Telak" kelimesi, "ت/T" harfi ile kullanılmıştır. Oysa boşamayı ifade eden Arapça kelimenin ilk harfi "ط/Ta" dır. Tuhfe adlı eserde, şöyle bir açıklama bulunmaktadır: Bir toplumda yaygın bir şekilde "ط/Ta" harfinin yerine "T" nin kullanılması halinde, bu harf kullanılarak yapılan talakın, sarih talak olacağı ifade edilmektedir. Yöre halkında ise bu tür bir kullanım söz konusu değildir. Çünkü   "ط/Ta" nın bulunduğu bütün kelimeler "T" ile kullanılmamaktadır. Nitekim "tayr=kuş", "Tahir", "tavr=balta", "tafşo=keser" gibi bir çok kelime orijinal "ط/Ta" harfi ile kullanılmaktadır. Dolayısıyla "T" ile kullanılan "telak" kelimesi, sarih (açık) talak kapsamına girmemektedir. Bu cümlenin devamında kullanılan "jimin herin" aynı şekilde kinayedir. Nitekim Fethu'l-Muin adlı eserde, kinaye ile ilgili olarak verilen cümle örnekleri arasında "ذهب طلاقكِ = talakın gitsin" şeklindeki cümle de zikredilmiştir. 

"Min aza kir = azad ettim" şeklindeki ikinci cümlenin kinaye olduğu da kesindir. Zira kural olarak "azad etmekte kullanılan her açık veya kinaye lafız, talakta kullanıldığında kinayedir. Ayrıca içinde kadının ismi geçmediği için bu cümle geçersizdir"

El-Miskîn

Fahruddin

Görüldüğü gibi Molla Fahrettin, adamın ifadelerini iyice tahlil ettikten sonra son derece ilginç ve dakik bir yorumla talakın vuku bulmadığı şeklinde fetva vermiştir. Anlaşılıyor ki Molla Fahrettin, en ufak bir çıkış yolunun bulunması durumunda mümkün olduğu kadar yuvaların bozulmaması için çaba harcamıştır.

Fetva 2/b:                                BOŞAMA İLGİLİ BELGE 

Fetva 2/c: Fetva belgesinin özeti şöyledir: Tilmizceli Ferman oğlu Muhammed yanımıza gelerek talakla yemin içtiğini ifade etti ve bizden fetva istedi. Kendisine kullandığı sözleri sorduk. Cevaben şöyle dedi: "Babam hanımımı dövdükten sonra dedim ki (Kürtçe lisanı ile): "karım benden boş olsun, bu şekilde durmam." "Bu şekilde durmam" sözünden kastım, "babam karımı dövüp beni rezil ettiği takdirde onun evinde kalmam" şeklinde idi. Adı geçen şahıs, söylediği ifadeyi bir defa kullandığını söyledi. Biz de ona, babası hanımını dövdükten sonra onun evinde kalmaya devam ettiği takdirde bir talağının gideceği şeklinde fetva verdik."

28 GULAN (MAYIS) 1374.

                                                                                                   El-Miskîn Fahruddin

Fetva-2/d: Molla Fahrettin'in el yazısı ile yazdığı fetva belgesinin özeti şöyledir: Giresirli Ahmed Gelmez yanımıza gelerek talakla ilgili sözleri konusunda bizden fetva istedi. Kendisinden, kullandığı sözleri sorduk. Cevaben dedi ki: "karımla aramızda bir tartışmanın çıkması sonucu kendisine hitaben dedim ki: "Üç talakla seni boşadım ve seni hakkımdan beri ettim, git evlen." Talakla yemin ettiği esnada niyetinin ne olduğunu kendisine sorduk. "Bu sözleri söylerken talaka niyet ettim" dedi. Biz de talakının vaki olduğu şeklinde kendisine fetva verdik.

2 ÂDÂR (MART) 1374

                                                                                                             El-Miskin Fahruddin

Fetva-3: Bu, yezidilerin nikahını kıymakla ilgili bir fetvadır. Konu ile ilgili mektubun muhtevasından anlaşılıyor ki Molla Abdurrahman adında bir alim, Molla Fahrettin'e bir mektup yazarak kendisinden üç soru sormuş Molla Fahrettin de, bu soruların cevabını tek tek elimizdeki mektupta yazarak kendisine göndermiştir. Molla Fahrettin bu mektupta özetle şunları söylemektedir: "Üç soruya gelince bunların birincisi şöyledir: "Kafir olan bir erkek ve kadın nikah kıymak için bize geldikleri takdirde bizden bir alimin bunların nikahını kıyması caiz midir? Nitekim duyduğumuz kadarıyla Beşiri yöresinde, yezidi vatandaşlarımız, evlenmek istediklerinde bir köy imamına gidiyor ve nikahlarını ona kıydırıyorlar." Bu sorunun cevabı şudur: Bir müslümanın, doğrudan onların nikahını kıyması caiz değildir. Çünkü böyle bir nikahı kıymak , ancak vekaletle olur ki bu da caiz değildir. Zira bir kişi, ancak kendisinin bizzat yapması sahih olan bir tasarrufta vekil olabilir. Bir Müslümanın, kafir bir kadına veli olması caiz olmadığına göre ona vekil olması da caiz olmaz. Bu bilgi, Minhac ile birlikte olan Muğni'l-Muhtâc adlı eserin "Vekalet Bölümü" nün başında yer almaktadır" Çalışmamızın hacmini aşacağı için, Molla Fahrettin'e ait elde ettiğimiz fetvaların tamamını burada yazamıyor, yukarıda belirtiklerimizin dışındaki diğer bazı fetvalarının  sadece başlıklarını kaydetmekle yetiniyoruz:

Müslim, Ebu'l-Hüseyn b. Haccac el-Kşeyrî (261/874), el-Camiu's-Sahîh, İst. 1981.

Nevevî, Ebu Zekeriya Yahya b. Şeref (575/1277), Minhacu't-Talibîn ve Umdetu'l-Muftîn, Mısır ty.

Şirbînî, Muhammed el-Hatîb, Muğni'l-Muhtâc ila Ma'rifeti Maâni elfazi'l-Minhâc, Mısır ty, IV, 109.